SKKN Nâng cao hiệu quả sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học các tác phẩm văn xuôi trong chương trình Ngữ Văn Lớp 12 cho học sinh Trung tâm GDNN – GDTX Yên Lạc

o cách hoạt động cá nhân trong một thời gian nhất định để lôi cuốn tất cả học sinh vào việc ôn kiến thức đồng thời rèn luyện kĩ năng tạo lập SĐTD và thói quen tư duy cho các em. Hết thời gian quy định, giáo viên chọn sơ đồ của một vài em (có thể vẽ xong trước, có thể cần lấy điểm,...), chấm, nhận xét và ghi điểm cho các em; biểu dương, khen ngợi những em vẽ tốt để khích lệ các em nhằm tạo không khí học tập sôi nổi. Đây là việc làm rất cần thiết của chúng ta.
Giáo viên chỉ cần dựa vào SĐTD chấm và ghi nhận điểm cho học sinh mà không cần phải yêu cầu gì thêm ở các em, vì ta đã chọn dạng đề khá đơn giản, nên những gì cần trả lời, các em đã thể hiện trong SĐTD, hơn nữa thời gian kiểm tra bài cũ có hạn. 
1.2. Sử dụng SĐTD trong kiểm tra 15 phút
Chúng ta cũng có thể dùng SĐTD trong các hình thức kiểm tra trên giấy (15 phút) một cách dễ dàng để tăng cường việc rèn luyện thói quen tư duy lô-gic, tư duy hệ thống cho học sinh thông qua các bài kiểm tra viết, nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho các em. Tuy nhiên, giáo viên cũng cần lưu ý rằng kiểm tra kiến thức cũ bằng phương pháp vẽ SĐTD chỉ là một hình thức kiểm tra nhằm việc giúp học sinh củng cố, hệ thống kiến thức có tính chất lý thuyết. Do đó, giáo viên nên chọn kiểm tra những kiến thức có tính hệ thống, xâu chuỗi, các em có thể dễ dàng hệ thống hóa bằng SĐTD. Mặt khác, về yêu cầu của đề kiểm tra, giáo viên cần đưa ra từ hay cụm từ khóa ngắn gọn, rõ ràng, cụ thể, khái quát được chủ đề của phần kiến thức cần kiểm tra trong câu hỏi để định hướng, giúp học sinh dễ dàng nắm bắt chính xác yêu cầu đề và có thể vẽ đúng SĐTD theo yêu cầu. 
- Mục đích: kiểm tra được mức độ nắm bài học của toàn bộ học sinh trong lớp để có hướng điều chỉnh cách dạy phù hợp hơn với đối tượng.
- Các bước thực hiện:
Bước 1: Giáo viên ra đề
Bước 2: Học sinh làm bài
Bước 3: Giáo viên chấm bài, trả bài và nhận xét	
* Ví dụ 1
Cho từ khóa “Nhân vật Mị”. Em hãy vẽ sơ đồ tư duy về nhân vật.
SƠ ĐỒ MINH HỌA
Lưu ý:
- Giáo viên có thể linh hoạt sử dụng các câu hỏi yêu cầu học sinh lập SĐTD ở khâu kiểm tra bài cũ và kiểm tra viết (15 phút) hoán đổi cho nhau đều được.
- Đối với kiểm tra miệng, 15 phút ta lấy thang điểm 10; còn đối với kiểm tra 1 tiết thì tùy theo mức độ của từng câu hỏi, ta có thể cho từ 2 – 3 điểm. (xem như câu hỏi yêu cầu lập SĐTD là một phần trong đề kiểm tra).
2. Sử dụng SĐTD trong dạy học bài mới 
Lâu nay, việc sử dụng SĐTD như một công cụ hỗ trợ đắc lực cho việc dạy học bài mới thì ít nhiều giáo viên chúng ta đã và đang ứng dụng. Tuy nhiên, việc sử dụng SĐTD vừa để tổ chức, dẫn dắt cho học sinh tự tìm hiểu, khám phá, chiếm lĩnh kiến thức bài học lại vừa thay thế cho việc ghi bảng cô đọng kiến thức tiết dạy, bài dạy của giáo viên thì quả là việc làm còn hết sức mới mẻ. Qua trao đổi với anh chị em giáo viên trong tổ chuyên môn, trong trường, trong cụm trường ở những buổi sinh hoạt chuyên môn, hầu hết anh chị em đều có chung quan niệm xem SĐTD là công cụ, phương tiện, là một thứ “bảng phụ” hỗ trợ, minh họa cho tiết dạy mà thôi. Ai cũng cho rằng không thể dùng SĐTD thay cho phần ghi bảng của giáo viên được. Thực ra thì ta vẫn có thể thực hiện kết hợp chúng trong quá trình dạy học bài mới. Qua một quá trình thử nghiệm chúng trong một số tiết dạy, tôi nhận thấy rõ ràng cách làm này ta hoàn toàn có thể làm được. Không những thế, việc kết hợp sử dụng SĐTD trong việc tổ chức dạy học bài mới với việc sử dụng nó để cô đọng kiến thức thay cho việc ghi bảng lại tiết kiệm được rất nhiều thời gian trên lớp, lại vừa có tác dụng hình thành cho học sinh có thói quen ghi chép bằng SĐTD. Đây cũng là việc làm rất cần thiết góp phần rèn luyện kĩ năng vẽ SĐTD cho các em, nhất là những bài học nhằm giới thiệu, cung cấp kiến thức. 
2.1. Sử dụng sơ đồ tư duy trong hoạt động tìm hiểu Tiểu dẫn
Đây là hoạt động thứ hai trong tiến trình tìm hiểu bài mới. Hoạt động này sẽ cung cấp cho học sinh những tri thức chung nhất về tác giả, tác phẩm. Rất nhiều giáo viên xem nhẹ vai trò của hoạt động này và thưởng bỏ qua khi dạy bài. Tuy nhiên, bản thân tôi cho rằng đây là hoạt động có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình tiếp cận văn bản. Đây là bước đầu tiên giúp học sinh mở cánh cửa bước chân vào khám phá thế giới nội dung, tư tưởng của tác phẩm. Hơn nữa, đối tượng học sinh yếu kém chiếm tỉ lệ khá nhiều ở học sinh khối 12 Trung tâm GDNN – GDTX Yên Lạc. Đối với những đối tượng này, việc giáo viên khái quát tốt kiến thức phần tiểu dẫn sẽ là cơ sở giúp các em viết phần mở bài trong bài nghị luận văn học. Như vậy, bắt buộc học sinh phải nhớ được kiến thức cơ bản ở phần này. Tuy nhiên, để tránh tâm lý hoảng sợ vì kiến thức quá nhiều, trong phần này, tôi sẽ xây dựng cho các em một sơ đồ tư duy chung. Nhiệm vụ của các em là chỉ cần lắp ghép thêm một số từ, cụm từ, câu khuyết thiếu. 
- Mục đích: giúp học sinh nắm được những đơn vị kiến thức cơ bản về tác giả, tác phẩm. Đối tượng học sinh yếu kém sẽ có cơ sở để viết phần mở bài.
- Các bước thực hiện:
Bước 1: Giáo viên xây dựng sơ đồ tư duy chung cho hoạt động tìm hiểu chung
Bước 2: Học sinh hoàn thiện sơ đồ
Bước 3: Giáo viên nhận xét, bổ sung, chốt ý
 Lưu ý: 
- Giáo viên xây dựng mô hình chung nhưng mỗi học sinh sẽ thể hiện được sự sáng tạo riêng của bản thân qua các hình vẽ minh họa theo trí tưởng tượng của các em. Giáo viên sẽ để những khoảng trống để học sinh sáng tạo.
SƠ ĐỒ MINH HỌA VỀ TÁC GIẢ
SƠ ĐỒ MINH HỌA VỀ TÁC PHẨM
2.2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong hoạt động Đọc- hiểu văn bản
 	Hoạt động đọc hiểu văn bản là hoạt động trọng tâm của mỗi tiết dạy. Hầu hết các tác phẩm văn xuôi trong chương trình ngữ văn lớp 12 đều kéo dài trong ít nhất 2 tiết. Vì vậy, hệ thống kiến thức sẽ bị tách giữa các tiết. Việc nắm được sơ đồ tư duy của cả phần sẽ giúp học sinh nắm được kiến thức một cách liền mạch, không đứt đoạn, dễ dàng cho quá trình tư duy và học bài. Hơn nữa, mỗi tác phẩm văn xuôi trong chương trình Ngữ văn lớp 12 đều có các “nhân vật” trung tâm. Việc đi tìm hiểu nội dung, tư tưởng của tác phẩm thường xoay quanh việc tìm hiểu các nhân vật. Bởi thế, trong hoạt động đọc hiểu văn bản, việc sử dụng sơ đồ tư duy sẽ theo hai hướng: một là, xây dựng sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức toàn bài, hai là xây dựng sơ đồ tư duy về nhân vật.
	2.2.1. Xây dựng sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức toàn bài
	- Mục đích: giúp học sinh nắm được một cách khái quát nhất các hệ thống ý cơ bản của toàn bài dạy, học sinh nắm được liền mạch hệ thống kiến thức.
	- Các bước thực hiện:
	Bước 1: Giáo viên phát sơ đồ tư duy còn khuyết thiếu
Bước 2: Học đến phần nào học sinh sẽ tự hoàn thiện sơ đồ đến đó. 
Bước 3: Kết thức bài học, học sinh sẽ hoàn thiện được sơ đồ. Nhìn vào sơ đồ, học sinh sẽ nắm được toàn bộ kiến thức.
SƠ ĐỒ MINH HỌA
2.2.2. Xây dựng sơ đồ tư duy về nhân vật
- Mục đích: giúp học sinh nắm được cách tìm hiểu chung về một nhân vật và các kiến thức cơ bản về nhân vật ấy.
- Các bước thực hiện:
Bước 1: Giáo viên xây dựng sơ đồ tư duy về nhân vật
Bước 2: Học sinh hoàn thiện sơ đồ
Bước 3: Giáo viên nhận xét và chốt ý.
Lưu ý:
+ Giáo viên có thể cho học sinh hoàn thiện sơ đồ trước khi bắt đầu bài giảng với câu lệnh “Bằng những kiến thức đã tìm hiểu trước ở nhà, em hãy hoàn thiện sơ đồ tư duy sau”, hoàn thiện từng phần trong quá trình bài giảng, hoàn thiện sau bài giảng với câu lệnh “Bằng những kiến thức vừa học, em hãy hoàn thiện sơ đồ tư duy sau”.
+ Giáo viên có thể yêu cầu học sinh làm việc cá nhân hoặc làm việc nhóm để hoàn thiện sơ đồ tư duy.
SƠ ĐỒ MINH HỌA
3. Sử dụng SĐTD trong việc hệ thống, củng cố kiến thức sau mỗi bài học, mỗi phần của bài học
	Sau khi dạy xong mỗi phần (một đơn vị kiến thức) của bài học, hay mỗi bài học, giáo viên cho học sinh hình dung, nhớ lại và vẽ SĐTD để củng cố, hệ thống phần kiến thức đó, hoặc toàn bộ kiến thức của bài học.
Theo chúng tôi, việc sử dụng sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố bài học mang lại khá nhiều ưu điểm. Việc sử dụng sơ đồ tư duy sẽ khái quát toàn bộ nội dung mà học sinh được học trong tiết học, giúp các em nắm chắc các đơn vị kiến thức và hệ thống hóa, liên kết chúng lại với nhau thành một chỉnh thể sinh động. Việc sử dụng sơ đồ tư duy sẽ kết hợp tối ưu với phương pháp xây dựng bài học 1 trang để giúp học sinh giảm bớt thời gian học tập, tăng tính chủ động, linh hoạt trong hoạt động tự học, và từ đó, kích thích khả năng tự học của học sinh.
- Mục đích: củng cố lại kiến thức của mỗi bài học.
- Các bước thực hiện:
Bước 1: Giáo viên đưa ra từ chìa khóa
Bước 2: Học sinh vẽ sơ đồ tư duy
Bước 3: Nhận xét, chỉnh sửa
SƠ ĐỒ MINH HỌA
Tóm lại, với những ưu điểm của mình, sơ đồ tư duy trở thành một công cụ gợi mở, kích thích quá trình tìm tòi kiến thức của học sinh.Việc sử dụng SĐTD trong quá trình dạy học giúp các em học tập một cách chủ động, tích cực và huy động được tất cả học sinh tham gia xây dựng bài một cách hào hứng. Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng em không chỉ về trí tuệ (vẽ, viết gì trên SĐTD), hệ thống hóa kiến thức (huy động những điều đã học trước đó vào việc chọn lọc các ý để ghi), khả năng hội họa (hình thức trình bày, kết hợp hình vẽ, chữ viết, màu sắc), sự vận dụng kiến thức được học qua sách vở vào cuộc sống.
Sơ đồ tư duy còn là một công cụ tư duy thực sự hiệu quả trong hoạt động nhóm bởi nó tối đa hoá được nguồn lực của cá nhân và tập thể. Mỗi thành viên đều rèn luyện được khả năng tư duy, kỹ năng thuyết trình và làm việc khoa học. Sử dụng SĐTD giúp cho các thành viên hiểu được nội dung bài học một cách rõ ràng và hệ thống. Việc ghi nhớ cũng như vận dụng cũng sẽ tốt hơn. Chỉ cần nhìn vào Sơ đồ tư duy, bất kỳ thành viên nào của nhóm cũng có thể thuyết trình được nội dung bài học.	
Việc vận dụng SĐTD trong dạy học sẽ dần hình thành cho HS tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học. Sử dụng SĐTD kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác như vấn đáp gợi mở, thuyết trình, có tính khả thi cao góp phần đổi mới PPDH, đặc biệt là đối với các lớp ở cấp THPT.
4. Giáo án minh họa sử dụng