SKKN Một số biện pháp nhằm năng cao hiệu quả dạy và học văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại trong chương trình Trung học Phổ thông theo hướng phát triển năng lực

gồm:
Tổng quan cho HS về văn xuôi tự sự thời trung đại:
-  Sự ra đời và hình thành phát triển:
+ Từ thế kỉ X đến trước khi hình thành văn học Việt Nam chỉ có văn học dân gian
+ Đầu thế kỉ X đánh dấu sự ra đời của dòng văn học Việt Nam (văn học trung đại)
- Chủ đề chủ đạo của các tác phẩm văn học trung đại:
 + Từ thế kỉ X – XV: Nêu cao tinh thần yêu nước, sức mạnh dân tộc, ý chí độc lập và tinh thần tự chủ, tự cường
+ Từ thế kỉ XVI đến nửa đầu thế kỉ XVIII: Tập trung phê phán, phản ánh xã hội
+ Từ cuối thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ XIX: Tập trung phản ánh, phê phán xã hội và đề cao vai trò của con người.
+ Giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX: Phản ánh, phê phán những thói hư dởm đời.
Ví dụ: Các tác phẩm văn học trung đại tiêu biểu Hịch tướng sĩ, Nam quốc sơn hà,
Nội dung: Các tác phẩm của văn học trung đại luôn bị kèm kẹp trong một phạm vi nhất định, bị tiêu khiển bởi các lễ nghi, lễ giáo, xã hội phong kiến. Các tác phẩm đôi khi chỉ là một góc khuất rất nhỏ của cuộc sống, thứ mà đôi khi bị người ta cho là vô nghĩa trong xã hội phong kiến. Các tác phẩm văn học trung đại chủ yếu dùng để bày tỏ chí, tỏ lòng.
– Nghệ thuật:
+  Mang tính ước lệ, tượng trưng, có các điển tích cổ điển. Các tác phẩm văn học trung đại mang đậm phong cách cổ xưa, tuân theo cái truyền thống, sắp đặt sẵn, không có quan điểm cá nhân trong bài viết.
+ Mang tính chất quy phạm: Mang tính bó buộc, có quy luật vần chắc chặt chẽ (thơ), hịch, cáo, chiếu,
+ Thể loại: Ngoài các thể loại được tuân theo quy luật chặt chẽ trên, văn học trung đại còn bao gồm nhiều thể loại truyền thống như: ca dao, tục ngữ,
Phát triển năng lực thẩm mĩ: Các tác phẩm của văn học trung đại luôn bị kèm kẹp trong một phạm vi nhất định, bị tiêu khiển bởi các lễ nghi, lễ giáo, xã hội phong kiến. Các tác phẩm đôi khi chỉ là một góc khuất rất nhỏ của cuộc sống, thứ mà đôi khi bị người ta cho là vô nghĩa trong xã hội phong kiến. Các tác phẩm văn học trung đại chủ yếu dùng để bày tỏ chí, tỏ lòng. Việc tổ chức hoạt động học tập ở hai chủ đề này đều hướng tới hai năng lực nối tiếp nhau trong quá trình tiếp xúc với vẻ đẹp của tác phẩm văn chương và tiếng Việt: năng lực khám phá cái đẹp và năng lực thưởng thức cái đẹp. Năng lực thẩm mĩ thể hiện ở nhận thức thẩm mĩ, xúc cảm thẩm mĩ, sáng tạo thẩm mĩ. Năng lực thẩm mĩ ở môn Ngữ văn: thẩm mĩ đối với tác phẩm văn học, từ tác phẩm văn học để thẩm mĩ đối với đời sống
Giáo viên giúp HS hình thành năng lực khám phá cái đẹp và thưởng thức cái đẹp thông qua những phương diện sau đây:
 - Hiểu những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của VXTS thời trung đại, tình yêu quê hương, đất nước; quan niệm thẩm mĩ và nhân sinh mới mẻ; tư tưởng “thiên mệnh”, thể loại,... 
- Hiểu một số đặc điểm cơ bản của VSTS thời trung đại
- Nhận ra được nội dung cảm hứng, hình tượng nhân vật, phát hiện các chi tiết nghệ thuật đặc sắc của mỗi văn bản văn xuôi như: Chiếu dời đô – Lí Công Uẩn; Hịch tướng sĩ – Trần Quốc Tuấn; Đại cáo Bình Ngô – Nguyễn Trãi; Chuyện người con gái Nam Xương – Nguyễn Dữ. 
- Bước đầu nhận biết sự giống và khác nhau giữa VXTS trung đại và hiện đại về đề tài, cảm hứng, thể loại và ngôn ngữ, đặc trưng
- Biết vận dụng kinh nghiệm đọc, trải nghiệm về cuộc sống và kiến thức văn học để thể hiện được cảm xúc, suy nghĩ của cá nhân về những vấn đề được thể hiện trong các VXTS
- Biết vận dụng kiến thức về lịch sử văn học và kĩ năng tra cứu để sắp xếp các tác phẩm, tác giả theo tiến trình lịch sử văn học; biết đặt tác phẩm trong bối cảnh sáng tác và bối cảnh hiện tại để có đánh giá phù hợp.
2. Hướng dẫn học sinh sử dụng các kỹ thuật đọc hiểu trong học văn xuôi tự sự
Dạy và đọc hiểu VXTS thời trung đại là đi tìm vẻ đẹp viên ngọc ẩn giấu nơi tâm hồn của nhà văn. Với VXTS là các tác phẩm tự sự phản ánh hiện thực cuộc sống và con người, giới tự nhiên khá khách quan. Nhà văn, thư ký của thời đại, phát hiện, khám phá những ý nghĩa xã hội, con người, đời sống trong cấu trúc hình tượng và hệ thống ngôn ngữ nghệ thuật. Các tầng ý nghĩa xã hội, con người và thời đại được tích hợp trong hình tượng nghệ thuật của tác phẩm văn học. 
Hướng dẫn học sinh THPT sử dụng các kỹ thuật đọc hiểu trong học văn xuôi tự sự bao gồm:
Bước 1: Trước khi đọc (pre-reading) 
- Hãy kể tên một VXTS thời trung đại
- Trong số những thi phẩm đó, em thích nhất tác phẩm nào? Vì sao? 
- Em nêu ra những nghệ thuật của VXTS thời kỳ trung đại?,...
Bước 2: Trong khi đọc (while-reading) 
- Hãy tìm những từ ngữ, hình ảnh được tác giả sử dụng để miêu tả cốt truyện, nhân vật, nét đặc trưng nghệ thuật hay những “nút thắt” được tháo gỡ.
 - Những nhân vật trong VXTS thời trung đại được hiên lên như thế nào? - Em có nhận xét gì về cách sử dụng những từ ngữ, hình ảnh, những đức tính, nét đẹp của nhân vật được mô tả trong tác phẩm? 
- Cách miêu tả của hai tác giả ở đây có gì giống và khác nhau? Hiệu quả thẩm mĩ của nó là gì?... 
Bước 3: Sau khi đọc (post-reading) 
- Em đọc thi phẩm này như thế nào? (Nhanh hay chậm, dễ hay khó, ngẫu hứng hay có kế hoạch, đọc với mục đích gì, có suy nghĩ và ghi chép khi đọc không,). 
- Hãy đọc đúng, tròn vành và rõ chữ; diễn cảm; đọc nghệ thuật thi phẩm này. Trong ba cách đọc này, em tâm đắc nhất cách đọc nào? Vì sao? 
- Vẻ đẹp nào của thi phẩm mang đến cho em nhiều xúc cảm nhất? 
- Trong thực tế em cảm nhận cốt truyện đó thế nào? 
- Hiểu và giải thích được một số đặc trưng điển hình của VXTS thời trung đại (bối cảnh đổi mới tư duy, nhu cầu đổi mới, phát triển nội tại của văn xuôi,...). 
Khâu quan trọng hơn hết là việc thiết kế những câu hỏi buộc HS phải thể hiện những suy cảm của chính bản thân mình về một vấn đề văn học, về một chi tiết văn học, về một hình tượng nhân vật, 
Hoạt động dạy và học để hiểu văn bản văn học phụ thuộc cảm quan và mục đích mỗi người. Đề thi theo hướng mở, đánh giá cũng mở nên cách đọc hiểu tác phẩm cũng cần linh hoạt. Không có phương pháp đọc hoàn hảo. 
Đặt tác phẩm trong mối quan hệ với thời đại và hoàn cảnh sáng tác nhằm chỉ ra ảnh hưởng khách quan của ngữ cảnh đến nội dung và ý nghĩa của tác phẩm.
Đọc kỹ đoạn trích và cả tác phẩm, phân tích diễn biến các chi tiết, tình tiết, sự kiện, biến cố được sắp đặt để khái quát bức tranh hiện thực qua thế giới hình tượng, ngôn từ và các phương thức biểu đạt chủ đạo.
Huy động tích hợp tri thức nhiều lĩnh vực khoa học, đời sống và con người khi giảng giải chi tiết ngoại hình, nội tâm, lời thoại và mối quan hệ giữa nhân vật với nhân vật, nhân vật với hoàn cảnh trong tình huống cụ thể, từ đó khám phá, nhận xét bình giá về nhân vật, về thành công, hạn chế của tác phẩm.
Từ những ký hiệu ngôn ngữ để chỉ ra các lớp ý nghĩa xã hội, ý nghĩa nhân văn, ý nghĩa tư tưởng; chỉ ra giá trị nhận thức, giáo dục và thẩm mĩ của tác phẩm văn chương
Tích hợp các tầng ý nghĩa của nhiều văn bản văn học, tích lũy tri thức liên môn người đọc - thầy cô và học sinh - sẽ tìm thấy vẻ đẹp tâm hồn, giá trị sống quý giá, cao thượng ở những con người nhà văn miêu tả. Đọc hiểu đúng tác phẩm văn chương, phải chăng cũng là cách tự làm tâm hồn mình giàu sang hơn.
3. Đổi mới phương pháp, hình thức dạy học văn xuôi tự sự nhằm phát triển năng lực học sinh
Để hình thành, phát triển năng lực, giáo viên cần phải lựa chọn những phương pháp giáo dục phù hợp với văn xuôi tự sự thời trung đại và đối tượng học sinh; không chỉ thông qua những nội dung dạy học đa dạng, phong phú, giàu tính thẩm mĩ-nhân văn mà còn bằng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học trong hoạt động tiếp nhận và tạo lập văn bản với việc chú trọng phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.
Giáo viên cần vận dụng linh hoạt, hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực: Bên cạnh những phương pháp dạy học theo đặc trưng của bộ môn Ngữ văn, việc phát huy các phương pháp dạy học tích cực cũng góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiệu quả,  đồng thời  khơi dậy niềm hứng thú, yêu thích môn học..Có nhiều phương pháp dạy học tích cực mà GV có thể sử dụng như: Thảo luận nhóm, Đóng vai, Nghiên cứu tình huống, Dự án, Động não, Đặt và giải quyết vấn đề. Trong khuôn khổ bài viết nhỏ này, bên cạnh những phương pháp truyền thống,  tôi chỉ trình bày vài phương pháp mà bản thân đã áp dụng và đem lại hiệu quả giáo dục trong quá trình giảng dạy.
Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm: HS của một lớp học được chia thành các nhóm nhỏ, trong khoảng thời gian giới hạn, mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Kết quả làm việc của nhóm sau đó được trình bày và đánh giá trước toàn lớp.
     Dạy học nhóm nếu được tổ chức tốt sẽ phát huy được tính tích cực, tính trách nhiệm; phát triển năng lực cộng tác làm việc và năng lực giao tiếp của HS. Đồng thời tránh sự nhàm chán, khoi dậy sự hứng thú.
     Để tổ chức một hoạt động dạy học theo hình thức thảo luận nhóm, GV vần tiến hành theo các bước:  Bước chuẩn bị(giao nhiệm vụ): chuẩn bị đề tài, nội dung , phương tiện hỗ trợ...Thực hiện nhiệm vụ: Chia nhóm theo yêu cầu , cử nhóm trưởng, người báo cáo,... giáo viên quan sát, đôn đốc, nhắc nhở...Yêu cầu thực hiện :Mỗi thành viên trong nhóm đều được tham gia bàn luận, được lắng nghe , tránh căng thẳng hoặc người được nói quá nhiều, làm việc quá nhiều. Mọi thành viên đều tích cực làm việc.Trình bày kết quả: Đại diện nhóm trình bày kết quả các thành viên bổ sung thêm. Các nhóm khác nhận xét, bổ sung, hỏi thêm. Giáo viên đúc kết, bổ sung, nhấn mạnh, kết luận.
Vận dụng linh hoạt, hiệu quả phương pháp hương pháp đóng vai: Đóng vai là phương pháp tổ chức cho HS thực hành, “ làm thử” một số cách ứng xử nào đó trong một tình huống giả định. `Đây là phương pháp nhằm giúp HS suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề bằng cách tập trung vào một sự việc cụ thể mà các em vừa thực hiện hoặc quan sát được. Việc “diễn” không phải là phần chính của phương pháp này mà điều quan trọng là sự thảo luận sau phần diễn ấy.
Có thể tiến hành đóng vai theo các bước sau: Giáo viên nêu chủ đề, chia nhóm và giao tình huống, yêu cầu đóng vai cho từng nhóm. Trong đó có quy định rõ thời gian chuẩn bị, thời gian đóng vai của mỗi nhóm.  Các