Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác 5 bước dạy của Phương pháp Bàn tay nặn bột trong giảng dạy môn Khoa học - Cấp Tiểu học

 CHUYÊN ĐỀ:
Khai thác 5 bước dạy của Phương pháp Bàn tay nặn bột
 trong giảng dạy môn Khoa học - cấp Tiểu học
I. Phân tích nguyên tắc, các bước của Phương pháp BTNB
Phương pháp Bàn tay nặn bột (BTNB) là một phương pháp dạy học tích cực dựa trên thí nghiệm nghiên cứu, áp dụng cho việc giảng dạy các môn khoa học tự nhiên. 
BTNB chú trọng đến việc hình thành kiến thức cho HS bằng các thí nghiệm tìm tòi nghiên cứu để chính các em tìm ra câu trả lời cho các vấn đề được đặt ra trong cuộc sống thông qua tiến hành thí nghiệm, quan sát, nghiên cứu tài liệu hay điều tra.
Với một vấn đề khoa học, HS có thể đặt ra các câu hỏi, các giả thuyết từ những hiểu biết ban đầu, tiến hành các thí nghiệm nghiên cứu để kiểm chứng và đưa ra những kết luận phù hợp thông qua thảo luận, so sánh, phân tích, tổng hợp kiến thức. 
Cũng như các phương pháp dạy học tích cực khác BTNB luôn coi HS là trung tâm của quá trình nhận thức, chính các em là người tìm ra câu trả lời và lĩnh hội kiến thức dưới sự giúp đỡ của GV.
Mục tiêu của BTNB là tạo nên tính tò mò, ham muốn khám phá, yêu và say mê khoa học ở HS. Ngoài việc chú trọng đến kiến thức khoa học, BTNB còn chú ý nhiều đến việc rèn luyện kỹ năng diễn đạt thông qua ngôn ngữ nói và viết cho HS.
Tiến trình sư phạm của phương pháp BTNB (gồm 5 bước)
Bàn tay nặn bột đề xuất một tiến trình ưu tiên xây dựng tri thức bằng khai thác, thực nghiệm và thảo luận. Đó là sự thực hành khoa học bằng hành động, hỏi đáp, tìm tòi, thực nghiệm, xây dựng tập thể chứ không phải bằng phát biểu lại các kiến thức có sẵn xuất phát từ sự ghi nhớ thuần tuý.
Bước
Nhiệm vụ của HS
Sử dụng vở
Nhiệm vụ của GV
1.Tình huống xuất phát và nêu vấn đề

- Quan sát; thực hiện thí nghiệm (làm xuất hiện tình huống)

- GV chủ động đưa ra một tình huống mở có liên quan đến vấn đề khoa học đặt ra. (Câu hỏi nêu vấn đề đảm bảo ngắn gọn, gần gũi, dễ hiểu, phù hợp với trình độ, gây mâu thuẫn nhận thức và kích thích tính tò mò, thích tìm tòi, nghiên cứu). 
2. Làm bộc lộ biểu tượng ban đầu của học sinh.
(Đây là bước quan trọng đặc trưng của phương pháp BTNB)

- Đặt ra các câu hỏi.


- Kiểm soát lời nói, cấu trúc câu hỏi, chính xác hóa từ vựng của học sinh.
- Trình bày các ý tưởng của mình đối chiếu với các bạn khác.

x
- Chính xác hóa biểu tượng của học sinh, tổ chức đối chiếu các biểu tượng ban đầu của học sinh.

3. Đề xuất câu hỏi (dự đoán/ giải thuyết) và phương án thực nghiệm

- Bắt đầu từ những vấn đề khoa học được xác định, nêu câu hỏi (xây dựng dự đoán/ giả thuyết)
x
- Giúp học sinh hình thành các vấn đề khoa học và tiếp theo là đưa ra các dự đoán/ giả thuyết khoa học (chú ý làm rõ và quan tâm đến sự khác biệt giữa các ý kiến).

Hình dung có thể tìm câu trả lời (kiểm chứng các dự đoán/giả thuyết) bằng cách :

thí nghiệm
x
- Tổ chức việc đối chiếu các ý kiến sau một thời gian đủ để HS có thể suy nghĩ.
- Khẳng định lại các ý kiến về phương pháp tìm tòi mà HS đề xuất.
(Lưu ý : - Nêu rõ yêu cầu, mục đích thí nghiệm sau đó mới phát các dụng cụ và vật liệu thí nghiệm.
- GV bao quát và nhắc nhở các nhóm chưa thực hiện được, hoặc thực hiện chưa đúng.
quan sát
điều tra
Nghiên cứu tài liệu
4. Thực hiện phương án tìm tòi.
Tìm tòi câu trả lời, kiểm chứng các dự đoán/ giả thuyết bằng một hoặc một số các phương pháp đã hình dung ở trên (thí nghiêm, quan sát, điều tra, nghiên cứu tài liệu).

Tập hợp các điều kiện về thí nghiệm, tài liệu, nhằm kiểm chứng các ý tưởng được đề xuất.
Thu nhận các kết quả và ghi chép lại để trình bày.
x
Giúp học sinh phương pháp trình bày kết quả.
5. Kết luận kiến thức.

Kiểm tra lại tính hợp lí của các giả thuyết.
Nếu giả thuyết sai quay lại bước 2
Động viên học sinh và yêu cầu bắt đầu lại tiến trình nghiên cứu
Nếu giả thuyết đúng : Kết luận và ghi nhận chúng.
x
Giúp HS hình thành kết luận

 ** Các nguyên tắc cơ bản khi áp dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” 
Thứ nhất: Học sinh quan sát sự vật, hiện tượng trong thực tế gần gũi với các em để các em dễ cảm nhận, dễ thực nghiệm trên chúng.
Thứ hai: Trong quá trình tự thực nghiệm, học sinh đưa ra ý kiến, nêu thắc mắc, kết luận riêng và thảo luận trong tập thể (nhóm, cả lớp) từ đó rút ra kiến thức khoa học.
Thứ ba: Giáo viên chỉ thực hiện vai trò đề xuất, tổ chức các thực nghiệm cho học sinh theo một tiến trình sư phạm chặt chẽ. Giáo viên không làm sẵn cho học sinh.
Thứ tư: Áp dụng phương pháp này cần một thời lượng tối thiểu là 2 giờ/tuần trong nhiều tuần liền cho một đề tài. Tính liên tục của các hoạt động và những phương pháp giáo dục được bảo đảm suốt trong thời gian học tập.
Thứ năm: Mỗi học sinh có quyển vở thực hành riêng do chính các em ghi chép theo ngôn từ và cách thức của riêng mình.
Thứ sáu: Mục đích chính của phương pháp này là học sinh tiếp nhận được các khái niệm khoa học và kĩ thuật thực hành. Song song đó là củng cố ngôn ngữ viết và nói của các em.
Thứ bảy: Phụ huynh học sinh và tất cả mọi người xung quanh cần được khuyến khích hỗ trợ những điều mà học sinh, lớp học cần để thực nghiệm.
Thứ tám: Các đối tác khoa học (trường ĐH, CĐ, trường nghề, viện nghiên cứu) ở địa phương cần giúp các hoạt động của lớp theo khả năng của mình.
Thứ chín: Ngành giáo dục, trường sư phạm giúp giáo viên các kinh nghiệm và phương pháp giảng dạy.
Thứ mười: Giáo viên cần chủ động tự học, tự tìm hiểu tài liệu, kiến thức liên quan; trao đổi với đồng nghiệp, các nhà khoa học để nâng cao kiến thức. Giáo viên là người chịu trách nhiệm giáo dục và đề xuất những hoạt động của lớp mình phụ trách.