Đề tài Hiệu trưởng phát huy tính tự chủ, sáng tạo trong sinh hoạt tổ chuyên môn nhằm nâng cao hiệu quả công tác dạy và học

MỤC LỤC
Tên đề tài: Hiệu trưởng phát huy tính tự chủ, sáng tạo trong sinh hoạt tổ chuyên môn nhằm nâng cao hiệu quả công tác dạy và học.
 ( Có cập nhật bổ sung)
A. Phần mở đầu
I. Lí do chọn đề tài:
Với quá trình 37 năm làm hiệu trưởng các trường phổ thông cơ sở, trung học cơ sở, tiểu học và 5 năm đi học đại học quản lý giáo dục. Qua tham khảo tài liệu, các tập sam Thế giới trong ta cùng các tài liệu chuyên đề của Bộ giáo dục, tôi thấy:
Người hiệu trưởng trong nhà trường là người tổ chức thực hiện những chủ trương, đường lối giáo dục thông qua nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục phù hợp với yêu cầu phát triển của xã hội và thực tiễn.
Người hiệu trưởng nắm vững mục tiêu giáo dục của cấp học, am hiểu nội dung giáo dục, nắm chắc các phương pháp giáo dục và các phương pháp dạy học cũng như các nguyên tắc xã hội chủ nghĩa.
Chức năng quyền hạn, nhiệm vụ của hiệu trưởng đã được quy định tại điều lệ của trường học. Hiệu trưởng vừa là người lãnh đạo, vừa là người quản lý một trường học.
Chức năng lãnh đạo thể hiện rõ về mặt quyền lực và điều hành hoạt động của đơn vị trường học mà hiệu trưởng nắm trọng trách.
Chức năng quản lý có thể hiểu là một dạng hoạt động quản lý tác động vào khách thể quản lý nhằm thực hiện và đạt được một mục tiêu nhất định.
Tổ hợp các chức năng quản lý nhân sự, quản lý cơ sở vật chất, quản lý công tác dạy và học tạo nên nội dung của quá trình quản lý.
Giáo dục là một dạng hoạt động đặc biệt của con người có mục đích, có nội dung, có kế hoạch Chức năng quản lý giáo dục là để thực hiện mục đích giáo dục theo mục tiêu giáo dục đã đề ra.
Trong nhà trường nhiệm vụ chính và trọng tâm nhất đó là: “Dạy và học”.
“ Đổi mới quản lý nâng cao chất lượng giáo dục” là yêu cầu nhiệm vụ đang được đặt ra hàng đầu trong những năm qua.
Muốn đạt được mục đích, mục tiêu giáo dục thì việc: “Đổi mới quản lý là tất yếu”.
Vì thế; Tôi chọn đề tài: “ Hiệu trưởng phát huy tính tự chủ, sáng tạo trong sinh hoạt tổ chuyên môn nhằm nâng cao hiệu quả công tác dạy và học”.
II. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài:
Qua nhiều năm làm hiệu trưởng ở các trường trung học cơ sở, tiểu học và qua thực tiển lãnh đạo, quản lý công tác “Dạy và học”. Tôi mạnh dạn đưa ra những gỉai pháp: “Hiệu trưởng phát huy tính tự chủ, sáng tạo trong sinh hoạt của tổ chuyên môn nhằm nâng cao hiệu quả công tác dạy và học”. Trong đó vị trí, vai trò của người tổ trưởng tổ chuyên môn được xác định là mắt xích, cầu nối quan trọng của nhà quản lý ( Hiệu trưởng).
Để phát huy, tạo điều kiện cho các tổ trưởng, tổ chuyên môn hoạt động đạt được ý tưởng và mục đích đã đề ra, người tổ trưởng, tổ chuyên môn cần thực hiện các giải pháp chung đặt ra và phát huy sự sáng tạo của mọi thành viên trong tổ nhằm đưa sinh hoạt tổ đi tới mục đích, mục tiêu cần đạt.
III. Đối tượng nghiên cứu:
Tập thể giáo viên các tổ chuyên môn và học sinh trong các trường học và các nhà quản lý giáo dục
IV. Phạm vi nghiên cứu:
Việc tổ chức sinh hoạt tổ chuyên môn trong các trường học.
B. Nội dung
	I. Cơ sở lý luận:
Trước tiên cần có nhận thức đầy đủ về sinh hoạt của tổ chuyên môn theo điều lệ trường học đã quy định.
Tổ chuyên môn là một bộ phận cấu thành trường học, là một bộ phận như một cánh tay của hiệu trưởng để triển khai các hoạt động giáo dục, hoạt động dạy và học của nhà trường.
Tổ trưởng là người đứng đầu trong một khối (hoặc hai khối chuyên môn) chịu sự quản lý của hiệu trưởng.
Tổ trưởng chuyên môn tổ chức sinh hoạt tổ theo điều lệ trường học, và được hiệu trưởng giao thêm các quyền tự chủ trong quản lý chỉ đạo hoạt động của tổ như: quyền sắp xếp thời khóa biểu phù hợp với hoàn cảnh của từng giáo viên, phù hợp với đặc điểm của trường có nhiều điểm lẻ
Tổ trưởng cùng giáo viên chủ động xây dựng kế hoạch dạy học, chủ động các hoạt động như: Chuyên đề, bồi dưỡng giáo viên thông qua thao giảng dự giờ góp ý trao đổi, Tổ trưởng được phép sắp xếp cho giáo viên nghỉ đột xuất 1 buổi dạy sau đó báo cáo về Ban Giám Hiệu để đảm bảo không để lớp trống. Được ủy quyền cùng các giáo viên nồng cốt, giáo viên giỏi có kinh nghiệm kiểm tra toàn viện giáo viên trong tổ đánh giá kết quả và báo cáo về hiệu trưởng và chuyên môn nhà trường. Nhiệm vụ khó khăn đặt ra để tổ trưởng tổ chuyên môn cùng các thành viên thực hiện đó là: Trong tổ còn có những giáo viên yếu kém, kém về mặt này mặt khác thì cả tổ phải có trách nhiệm dìu dắt, giúp đỡ để giáo viên đó tiến bộ.
Các tổ chuyên môn qua dân chủ sẽ đề ra các quy định hoạt động riêng của tổ nhằm cụ thể hóa các nhiệm vụ của từng giáo viên trong công tác “Dạy và học” cũng như các hoạt động khác, đồng thời làm tốt công tác thi đua một cách dân chủ, công khai, công bằng. Trên cơ sở đó phát huy nội lực sáng tạo của trường thành viên trong tổ góp phần hoàn thành tốt các chỉ tiêu đã đề ra và đạt kết quả cao nhất, tốt nhất.
II. Thực trạng:
Hiện tại có rất nhiều trường học, các nhà quản lý chưa chú trọng đến công tác chỉ đạo sinh hoạt các tổ chuyên môn. Qua đi phúc tra thi đua, tìm hiểu hồ sơ và thực tế sinh hoạt các tổ chuyên môn cho thấy: sinh hoạt tổ chuyên môn ở một số trường đang còn gò bó, hình thức, hiệu quả sinh hoạt chưa thiết thực, chưa có tính chủ động trong sinh hoạt
III. Những giải pháp, biện pháp quản lý chỉ đạo của hiệu trưởng nhằm phát huy tính tự chủ, năng động, sáng tạo trong sinh hoạt của tổ chuyên môn.
Tạo sự đồng bộ làm việc hài hòa giữa Phó hiệu trưởng với các tổ trưởng chuyên môn. đề cao tính chủ động sang tạo trong việc tổ chức thực hiện kế hoạch của hiệu trưởng đã triển khai hàng tháng. Đây là cốt lõi của việc phát huy tính chủ động, sang tạo trong công tác dạy và học của các tổ chuyên môn 
Hệ thống quản lý chỉ đạo hoạt động dạy & học trong trường học theo quy trình sau đây:
Hiệu trưởng
Người đứng đầu và là người lập kế hoạch công tác Dạy & học của trường ( sau khi đã có phản hồi góp ý của các tổ chuyên môn) 
↕
Phó hi ệu trưởng
Lập kế hoạch cụ thể theo kế hoạch Hiệu trưởng. có phân công và biện pháp thực hiện đối với các tôt chuyên môn
↕
Các tổ trưởng chuyên môn lập kế hoạch thực hiện của chuyên môn phân công cụ thể nhiệm vụ công việc của các thành viên trong tổ và ghi nhận kết quả hang tháng báo cáo về cho chuyên môn và Hiệu trưởng 
2. Thành lập và chọn các tổ trưởng tổ chuyên môn 
Vào đầu năm học, hiệu trưởng căn cứ biên chế lớp để bố trí, phân công giáo viên chủ nhiệm lớp và giáo viên giảng dạy bộ môn. Thành lập tổ chuyên môn theo khối chuyên môn (hoặc 2 khối chuyên môn) theo quy định của điều lệ trường học.
Tiến hành thăm dò tín ngiệm để ra quyết định cử tổ trưởng (tổ phó) chuyên môn, (tổ trưởng chuyên môn là giáo viên có kinh nghiệm, có uy tín và có đạo đức tốt, tổ trưởng phải là người đồng hành thân thiện cùng hiệu trưởng.
3. Hiệu trưởng công bố quyết định và giao quyền tự chủ trong sinh hoạt tổ chuyên môn trước toàn thể cơ quan.
4. Chỉ đạo và đồng nhất việc xây dựng kế hoạch, năm học, học kỳ, tháng, tuần (Mẫu kế hoạch được thống nhất từ chuyên môn nhà trường đến tổ chuyên môn).
a. Chỉ đạo viêc xây dựng kế hoạch hoạt động của tổ chuyên môn.
Trước tiên tổ trưởng dự thảo kế hoạch thông qua tổ chuyên môn để góp ý đồng nhất và hoàn chỉnh. (Dựa theo nhiệm vụ năm học của ngành theo bậc học, lớp học và của trường).
b. Quá trình xây dựng kế hoạch có thể theo trình tự sau:
Tổ trưởng chuyên môn lập dự thảo kế hoạch năm học ( gọi là kế hoạch năm học của tổ chuyên môn, việc trước tiên là: Nắm rõ đặc điểm, tình hình thuận lợi, khó khăn, thu thập thông tin tiếp theo là xác định mục tiêu nhiệm vụ việc thứ ba là đề ra các giải pháp, biện pháp để hoàn thành nhiệm vụ, chỉ tiêu đã đề ra và việc cuối cùng là: Dự kiến công việc, thời gian, biện pháp và phân công.
- Thông qua tổ chuyên môn để góp ý kiến.
- Hoàn chỉnh kế hoạch đã được góp ý.
- Trình hiệu trưởng (hoặc phó hiệu trưởng) để phê duyệt.
- Triển khai thực hiện và thường xuyên theo dõi để có sự điều chỉnh cần thiết, kịp thời.
* Quy trình xây dựng kế hoạch tổ chuyên môn: “ Đã tham khảo theo văn bản chỉ đạo của đồng chí phó trư phòng Giáo dục&Đào tạo Nguyễn Văn Lỡi”.
Hiệu trưởng phê duyệt kế hoạch của TCM
SƠ ĐỒ QUY TRÌNH XÂY DỰNG KẾ HOẠCH TCM
Chưa đạt
TTCM công bố và triển khai thực hiện KH TCM
TTCM hoàn thiện kế hoạch TCM
TTCM điều chỉnh kế hoạch TCM
Đạt
TTCM
xây dựng dự thảo kế hoạch TCM
Thông qua, lấy ý kiến của tập thể TCM
5. Sau khi triển khai kế hoạch của tổ. Tổ trưởng chuyên môn tổ chức sinh hoạt tổ để hướng dẫn các giáo viên làm kế hoạch cá nhân (Hoạt động dạy và học, chủ nhiệm lớp, lớp học tiên tiến, chất lượng học sinh) Theo kế hoạch của tổ chuyên môn và của trường để giáo viên lập kế hoạch hoạt động của cá nhân một cách thiết thực, phù hợp với đối tượng học sinh của lớp mình dạy.
6. Tự chủ trong các buổi sinh hoạt chuyên môn:
Hiệu trưởng hoặc phó Hiệu trưởng trực tiếp tham gia sinh hoạt vói một tổ chuyên môn nhưng với danh nghĩa là một thành viên của tổ, qua sinh hoạt để tiếp thu, lắng nghe ý kiến của giáo viên để phối hợp cùng tổ trưởng chỉ đạo hoạt động của tổ. Tổ trưởng chuyên môn chủ động triển khai các hoạt động một cách tự nhiên không gò ép để phát huy tính sáng tạo của các thành viên trong tổ.
* Nội dung các buổi sinh hoạt của tổ chuyên môn có thể theo các hoạt động như sau:
- Sinh hoạt tổ chuyên môn (Họp tổ chuyên môn) mỗi tháng 02 lần (Mỗi lần có thể từ 45- 150 phút).
	Trình tự một buổi sinh hoạt chuyên môn có thể vận dụng theo nội dung, trình tự như sau:
+ Đánh giá công tác thời gian đã qua (Kế hoach đã triển khai cuộc họp lúc trước đó) đánh giá kết quả đạt được và những tồn tại cần phải tiếp tục điều chỉnh để hoàn thành đúng tiến trình theo kế hoạch đã đề ra.
+ Triển khai công tác mới: Triển khai công tác mới sau khi đã có ý kiến chỉ đạo của lãnh đạo trường, tổ trưởng chuyên môn cần phân công nhiệm vụ cụ thể công việc cho các thành viên và gợi ý cho họ cách tổ chức thực hiện.
+ Thảo luận ý kiến đưa ra giải pháp thực hiện kế hoạch
Các thành viên trong tổ có ý kiến đề xuất, các giải pháp, biện pháp thực hiện theo kế hoạch đã đề ra.
	Sau khi không còn ý kiến thì tổ trưởng tổng hợp, thống nhất chung trước khi mời lãnh đạo trường tham dự sinh hoạt có ý kiến (Lúc này ý kiến của Hiệu trưởng (Phó hiệu trưởng) là ý kiến lãnh đạo không còn là ý kiến của một thành viên của tổ). Quá trình này được thư kí cuộc họp ghi đầy đủ vào sổ nghị quyết và có những công việc quan trọng thì phải thông qua trước khi cuộc sinh hoạt kết thúc.
* Tổ chức sinh hoạt chuyên đề cấp tổ có thể theo các bước sau:
+ Công tác chuẩn bị:
Xác định những vấn đề cần thiết, bức xúc cần phải được giãi quyết trong công tác dạy và học để thu thập tài liệu chuẩn bị chuyên đề.
+ Làm bản thảo chuyên đề (Nếu là chuyên đề dưới dạng SKKN)
+ Thông qua các giáo viên có kinh nghiệm và lãnh đạo trường để có ý kiến góp ý và hoàn chỉnh báo cáo chuyên đề.
+ Chuẩn bị tiết dạy thực hành phục vụ chuyên đề (Nếu có).
+ Tổ chức chuyên đề vào thời gian sinh hoạt tổ phù hợp (Để mời các tổ chuyên môn khác cùng dự chuyên đề).
Tổ trưởng hoặc thành viên được giao báo cáo chuyên đề sau khi đã tập trung đầy đủ các thành viên của tổ và các thành phần mời (Nếu có).
Dự giờ minh họa (Nếu có).
Tổ chức góp ý rút kinh nghiệm báo cáo chuyên đề và tiết dạy phục vụ chuyên đề (Nếu có).
Cuối cùng là tổ trưởng tổng hợp ý kiến thống nhất từng nội dung đưa vào áp dụng trong công tác dạy và học.
7. Tổ trưởng chuyên môn thực hiện công tác kiểm tra chuyên đề, kiểm tra toàn diện (Được hiệu trưởng ủy quyền) giáo viên là một công tác mang tính tự chủ cao.
Qua kiểm tra để nắm vững nề nếp giảng dạy và học tập của học sinh cũng như các công tác khác như: Chấm chữa bài, đặc biệt là nhận xét vào bài làm của học sinh theo quy định mới. Qua kiểm tra kịp thời giúp các thành viên trong tổ giải quyết những khó khăn vướng mắc phải đồng thời tham mưu với ban giám hiệu trường để có giải pháp thực hiện có hiệu quả tốt trong công tác dạy và học cũng như mọi hoạt động.
Thông qua sinh hoạt tổ, dự giờ, kiểm trangười tổ trưởng đã phát huy tính tự chủ, dám nghĩ, dám làm để đẩy mạnh việc thực hiện các “ Ý tưởng mới” và đúc rút kinh nghiệm cho mọi thành viên của tổ. Tạo nên một môi trường hoạt động “Thân thiện - Trách nhiệm và hiệu quả”.
Có thể nói phát huy tính tự chủ trong sinh hoạt tổ chuyên môn và Hiệu Trưởng, Phó Hiệu trưởng là những thành viên đã thực sự tạo nên môi trường quản lý “Thân thiện, hiệu quả” trong công tác dạy và học. Qua sinh hoạt Hiệu trưởng, Phó Hiệu Trưởng đi sâu, đi sát các hoạt động dạy và học cũng như các hoạt đông khác.
Việc Hiệu Trưởng, Phó Hiệu Trưởng tham gia sinh hoạt tổ chuyên môn và phát huy vai trò người tổ trưởng chuyên môn không thể tách rời trong công tác quản lý chỉ đạo hoạt động dạy và học của trường học.
Thiết nghĩ: Hiệu trưởng (Phó Hiệu trưởng) thực sự say mê đối với công tác phát huy tính tự chủ trong sinh hoạt của tổ chuyên môn (thực sự là thông qua sinh hoạt tổ chuyên môn để quản lý dạy và học của các nhà quản lý) thì chắc chắc sẽ đem lại rất nhiều giá trị, đặc biệt là việc nâng cao chất lượng học tập của học sinh cũng như năng lực chuyên môn, tay nghề của giáo viên.
* Các tổ chuyên môn phát huy tính sáng tạo của tập thể giáo viên để làm đồ dùng dạy học:
Qua các hội thi tự làm đồ dùng dạy học đều đạt giải cao. Trong kỳ thi làm đồ dùng cho trẻ khuyết tật do tỉnh tổ chức. Trường được Phòng GD& ĐT huyện Krông Ana cử làm 5 đồ dùng dạy học dự thi đã đạt 3 giải nhất, nhì, ba và đạt giải nhất toàn đoàn về làm đồ dùng dạy học.
Những hình ảnh trong lễ trao giải tại hội thi:
Tập thể cán bộ, giáo viên tham gia hội thi làm ĐDDH cho trẻ khuyết tật
Sở GD& ĐT tỉnh Đăk Lăk trao cờ và giấy chứng nhận đạt giải ba toàn đoàn
Sở GD& ĐT tỉnh Đăk Lăk trao thưởng đạt giải nhất về thi làm ĐDDH cho trẻ khuyết tật
* Những hình ảnh sinh hoạt tổ chuyên môn:
- Một buổi sinh hoạt của tổ chuyên môn khối 1:
- Tổ chuyên môn khối 2, 3 đang triển khai kế hoạch tháng:
- Tổ chuyên môn khối 4, 5 đang tổ chức chuyên đề đổi mới phương pháp dạy học
IV. Kết quả đạt được, bài học kinh nghiệm:
1. Kết quả đạt được:
Sau 3 năm triển khai thực hiện bằng những hình thức khác nhau trong việc giao quyền tự chủ có nghĩa là giao thêm quyền điều hành đối với tổ trưởng chuyên môn ngoài các quyền mà điều lệ trường học đã quy định.
Việc sinh hoạt tổ chuyên môn đã trở thành nề nếp và linh hoạt, có những buổi sinh hoạt tổ chỉ tranh thủ giờ ra chơi 20 phút để sinh hoạt nhưng có những buổi sinh hoạt tổ kéo dài gần cả buổi..
Hiệu quả các buổi sinh hoạt cho thấy tính thân thiện - trách nhiệm – Dân chủ và phát huy khả năng sáng tạo của từng thành viên trong tổ là một thành công nhất, 100% giáo viên các tổ đều có tinh thần thi đua sáng tạo và trách nhiệm cao với học sinh nhất là trường có gần 100% học sinh đều là dân tộc thiểu số.
Kết quả thanh tra viên, thanh tra hoạt động sư phạm giáo viên thì có trên 2/3 giáo viên được đề nghị xếp loại xuất sắc.
Việc cải tiến phương pháp dạy học, dạy học lấy học sinh làm trung tâm đang từng bước vận dụng có hiệu quả khá tốt.
Hàng năm số giáo viên đạt giáo viên giỏi cấp trường, cấp huyện số lượng năm sau cao hơn năm trước.
Năm học 2013 – 2014, trường đăng kí dự thi 3 giáo viên và đạt 3 giáo viên giỏi cấp huyện. 
Trường đã có trên 2/3 giáo viên trình độ trên chuẩn, còn 2 giáo viên là dân tộc thiểu số đang theo học đại học. Đội ngũ giáo viên của trường đang từng bước thực hiện ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học.
Chất lượng học sinh là minh chứng rõ ràng nhất. Năm 2008 chất lượng học sinh thấp nhất huyện. Trường đã có báo cáo chuyên đề: “Giải pháp chống học sinh bỏ học - ngồi nhầm lớp”, tại thời điểm đó tỷ lệ ngồi nhằm lớp chiếm xấp xĩ 50%.
Đến nay tỷ lệ học sinh khá giỏi năm sau cao hơn năm trước. Học sinh lên lớp hàng năm đạt từ 87à90%.
Học sinh hoàn thành chương trình tiểu học trong 3 năm gần đây đạt 100%, học sinh dự thi giao lưu tiếng việt, thi học sinh giỏi, phát hiện học sinh năng khiếu đều đạt giải.
 Năm 2012 - 2013 dự thi phát hiện học sinh giỏi văn- Tiếng việt trường dự thi 6 học sinh đạt công nhận 5 học sinh – 100% học sinh dân tộc. Trong lúc đó các trường xung quanh học sinh dự thi 6 học sinh chỉ đạt 4 em (2 trường tiểu học trong xã). 
Năm học 2013 - 2014 qua kì thi phát hiện năng khiếu đã có 2 em được công nhận và đạt giải. 
Năm học 2014 – 2015 và năm 2015-2016 số học sinh hoàn thành chương trình năm học được lên lớp đạt 97,3%. Có nhiều học sinh đạt giải qua cuộc thi Violimpic, Ioe cấp huyện và dự thi cấp tỉnh
Riêng học sinh giỏi môn thể dục thể thao đã đạt nhiều giải nhất, nhì, ba.
Các cuộc thi tiếng hát dân ca đều đạt giải nhất, nhì, ba.
Trong ba năm liền trường đều được uỷ ban nhân dân huyện tặng giấy khen và công nhận tập thể lao động tiên tiến
Rõ ràng phát huy tính tự chủ năng động sáng tạo trong sinh hoạt tổ chuyên môn đã tạo nên những thành công, kết quả tốt.
2. Bài học kinh nghiệm:
Phát huy tính tự chủ trong sinh hoạt chuyên môn của tổ chuyên môn cần phối hợp tốt hơn sự “ Thân thiện – Hợp tác” của các nhà quản lý để kết quả đạt tốt hơn.
Phát huy cao hơn, tốt hơn tính tự chủ, sáng tạo, năng động của giáo viên thông qua hoạt động trên lớp và ngoài giờ lên lớp nhằm làm cho học sinh thêm yêu trường, yêu lớp, mến yêu thầy cô và học tập tốt hơn.
C. Kết luận, kiến nghị:
I. Kết luận: 
Sinh hoạt tổ chuyên môn là hoạt động thường kỳ diễn ra 2 lần/ tháng tại các trường học.
Để sinh hoạt tổ chuyên môn ngày càng có môi trường “ Thân thiện và hiệu quả” cần được các nhà lãnh đạo, quản lý quan tâm nhiều hơn nhằm nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên về năng lực chuyên môn, tay nghề và nâng cao chất lượng học tập của học sinh.
II. Kiến nghị, đề xuất:
- Phòng giáo dục cần tổ chức chuyên đề bồi dưỡng kỹ năng quản lý sinh hoạt tổ chuyên môn cho các tổ trưởng chuyên môn.
- Ở các đơn vị trường học cần tổ chức tốt hơn việc sử dụng công nghệ thông tin vào soạn bài, giảng dạy và nghiên cứu khoa học về công tác dạy và học. 
 	 Người viết chuyên đề
 Cử nhân QLGD Phạm Văn Liên
 Hiệu trưởng trường Tiểu học Tình Thương.
Nhận xét của hội đồng chấm SKKN cấp trường
...
...
...
	Chủ tịch hội đồng
Tài liệu tham khảo:
1. Giáo dục vi mô 3. Giáo sư Tạ quang Uẩn- Đại học sư phạm Hà Nội.
2. Các tập san thế giới trong ta số 71+72 ( 2008).
3. Tài liệu tập huấn tổ trưởng chuyên môn Trung học cơ sở của bộ GD&ĐT (tháng 7- 2013).