Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy văn miêu tả con vật cho học sinh Lớp 4

nh phạch vươn cổ Kéc Kè ke một hồi dài nhưng chẳng ai buồn để ý. Ở góc sân phía xa, mấy anh chàng vịt đang thời vỗ béo, cất giọng quạc quạc một cách uể oải ý chừng no mồi rồi nên không quan tâm đến lũ gà đang tíu tít đằng kia. (Sưu tầm).
- Mục đích của kiểu bài này không chỉ đơn thuần yêu cầu học sinh xác định được từ gợi âm thanh, gợi hình ảnh mà qua đó giúp các em thấy được giá trị, tác dụng của các từ tượng thanh, tượng hình trong văn miêu tả, qua đoạn văn này các em học được cách miêu tả đối với dạng đề tả con vật.
- Ngoài ra còn giúp các em biết phân chia từ gợi âm thanh, gợi hình ảnh phù hợp với từng con vật. Do vậy trước khi chọn con vật để miêu tả bước đầu giáo viên nên giúp các em hình dung xem có những từ ngữ gợi âm thanh, gợi hình ảnh nào phù hợp với con vật mà mình định tả không? Sau khi các em đã có kỹ năng nhuần nhuyễn thì việc áp dụng vào các bài viết khác sẽ dễ dàng hơn.
2.2. Giúp các em biết sử dụng từ đúng và hay
- Trước tiên cần hướng các em dùng từ ngữ thật chính xác. Dùng từ đúng là rất 
cần thiết trong quá trình viết câu văn. Khi các em đã biết cách dùng từ chính xác, giáo viên cần gợi mở, hướng dẫn cho các em viết câu văn có dùng những từ ngữ có hình ảnh, từ hay hơn (đặc biệt là học sinh giỏi). Phần này giáo viên cần tích hợp với phân môn Luyện từ và câu trong các tiết dạy về danh từ, động từ và tính từ cũng như các tiết mở rộng vốn từ.
- Ví dụ: Khi tả bộ lông của con thỏ nhà em, học sinh viết: “Bộ lông màu trắng” là câu đúng. Giáo viên có thể gợi mở cho học sinh( khá giỏi) viết câu khác có dùng từ tính từ chỉ màu sắc đồng nghĩa với màu trắng để có câu văn khác rồi so sánh câu văn đó với câu trước. Học sinh suy nghĩ rồi yêu cầu các em trình bày. Các em có thể viết: Bộ lông màu trắng nhạt; Bộ lông trắng phau; Bộ lông trắng tuyết; Bộ lông trắng như mái tóc bạc của bà em; Bộ lông trắng bạc; Bộ lông trắng như mây . Khi so sánh, các em sẽ thấy là các câu sau viết đó hay hơn. Sau đó, có thể cho các em chọn câu văn mình thích, chỉ ra lí do mình thích (với học sinh khá giỏi).
- Để viết được đoạn văn, bài văn miêu tả hay, các em cần có vốn từ và biết cách sử dụng từ đúng lúc, đúng chỗ, biết dựa vào từ để tạo ra cái mới, cái riêng, cái độc đáo trong bài mình viết. Chính vì vậy mà các em phải dùng từ đúng và dùng từ hay. 
Ví dụ: Cách dùng từ miêu tả âm thanh của các con vật trong bài: “Buổi sáng mùa hè trong thung lũng”.
- Rừng núi còn chìm đắm trong màn đêm. Trong bầu không khí đầy hơi ẩm và lành lạnh, mọi người đang ngon giấc trong những chiến chăn đơn. Bỗng một con gà trống vỗ cánh phành phạch và cất tiếng gáy lanh lảnh ở đầu bản. Tiếp đó, rải rác khắp thung lũng, tiếng gà gáy râm ran. Mấy con gà rừng trên núi cũng thức dậy gáy te te. Trên mấy cành cây cao cạnh nhà, ve đua nhau kêu ra rả. Ngoài suối, tiếng chim cuốc vọng vào đều đều. Bản làng đã thức giấc.
2.3. Giúp các em viết câu đúng và biết viết câu hay
- Kĩ năng viết câu của nhiều học sinh cũng hạn chế. Nhiều em còn viết câu dài, không có dấu chấm, chỉ dùng dấu phẩy trong cả đoạn văn. Số khác có viết được câu nhưng diễn đạt chưa hay. Do đó, tôi hướng dẫn các em cách viết một câu đúng ngữ pháp các kiểu câu đó học ở phân môn luyện từ và câu. Từ đó tiếp tục hướng dẫn học sinh viết các câu văn có hình ảnh, câu văn sinh động có sử dụng biện pháp so sánh hoặc nhân hóa để đoạn văn thêm sinh động. 
- Khi luyện phần viết câu cần chú ý cho các em các kiểu câu thường gặp trong bài văn miêu tả: Câu kể. Kiểu câu kể thường sử dụng, đó là câu Ai - làm gì?, Ai– thế nào?Ai- là gì?. Bên cạnh đó, với các bài văn hay, với học sinh khá giỏi, các 
em có thể dựng các kiểu câu khác: Câu cảm, câu hỏi,
*Viết câu đúng: Một câu văn đúng phải đảm bảo về cấu trúc ngữ pháp, diễn đạt được nội dung, suy nghĩ của người viết.
          VD: Chú gà trống nhà em/ đã ra dáng một chú gà trống đẹp.
                          CN                                        VN
*Viết câu hay: Câu hay là câu được mở rộng các thành phần phụ, sử dụng các biện pháp nhân hoá, so sánh hoặc từ láy, từ gợi tả, gợi cảm.
VD: Qua một thời gian chăm sóc chu đáo,giờ đây, chú gà trống nhà em đã trở thành một chàng hiệp sĩ trông oai vệ làm sao.
- Việc dùng từ ngữ giàu hình ảnh, gợi tả, gợi cảm, các biện pháp so sánh, nhân hóa khi viết văn sẽ giúp cho câu văn, bài văn trở nên sinh động hơn, mượt mà hơn, ý tứ hơn và thu hút người đọc, người nghe.
- Để giúp các em biết viết câu văn có hình ảnh, sử dụng biện pháp tu từ, tôi cho 
học sinh làm dạng bài tập tìm hình ảnh so sánh, nhân hoá trong đoạn thơ, bài 
thơ.
Ví dụ: Tìm hình ảnh so sánh trong câu thơ sau:
“Con mẹ đẹp sao
Những hòn tơ nhỏ
Chạy như lăn tròn
Trên sân trên cỏ.”
(Trích bài Đàn gà mới nở - Sách Tiếng Việt 2)
Yêu cầu học sinh chỉ ra hình ảnh so sánh trong đoạn thơ trên ?
Hình ảnh so sánh: con mẹ - hòn tơ nhỏ; chạy - lăn tròn
- Đoạn thơ trên miêu tả những chú gà con lông vàng óng mượt trông như những hòn tơ mềm mại. Do hình dáng nhỏ nhắn “ bé tí”  lại giống “cuộn tơ” nên khi chạy giống như lăn tròn. Việc sử dụng hình ảnh so sánh đã giúp đoạn thơ sinh động hơn, đàn gà con được miêu tả cụ thể, giàu hình ảnh, gần gũi và đáng yêu.
VD: Chỉ rõ biện pháp nhân hóa đã được sử dụng trong bài thơ sau như thế nào?
Đám ma bác giun.
Bác Giun đào đất suốt ngày 
Trưa nay chết dưới bóng cây sau nhà 
Họ hàng nhà kiến kéo ra 
Kiến con đi trước, kiến già theo sau 
Cầm hương kiến Đất bạc đầu 
Khóc than kiến Cánh khoác màu áo tang 
Kiến Lửa đốt đuốc đỏ làng 
Kiến Kim chống gậy, kiến Càng nặng vai 
Đám ma đưa đến là dài 
Qua những vườn chuối, vườn khoai, vườn cà 
Kiến Đen uống rượu la đà 
Bao nhiêu kiến Gió bay ra chia phần...
 Trần Đăng Khoa
           Học sinh sẽ tự tìm ra các câu thơ có hình ảnh như: “Bác giun đào đất suốt ngày”; “Họ hàng nhà kiến kéo ra”;.Các con vật đó được nhân hóa bằng từ Bác- đào đất; họ hàng - kéo ra;...học sinh thấy cái hay của bài thơ ở chỗ, một mặt nhận ra cảnh “đám ma” với tất cả các nghi lễ, một mặt nhận ra đặc điểm sinh động của từng loài kiến. Nhà thơ đã có con mắt quan sát tinh tường nên đã ghép nhặt rất chính xác đặc điểm của từng loài kiến với các chi tiết trong một tang lễ: “Kiến đất cầm hương”, “Kiến cánh khoác màu áo tang” (vì kiến cánh có bộ lông ngoài mỏng, trắng),...
* Lưu ý: Giáo viên cho học sinh thấy rõ biện pháp nhân hoá không chỉ làm cho câu văn giàu hình ảnh hơn, hay hơn mà nhờ biện pháp nhân hoá các con vật tạo nên gần gũi với con người, trở thành một người bạn tốt của chúng ta.
Như vậy bài văn không chỉ đơn thuần là bài văn miêu tả mà trong đó còn có tình cảm của người viết. Có như vậy mới đạt được hiệu quả.
Ví dụ: Em hãy viết một đoạn văn miêu tả con vật mà em thích trong đó có sử dụng phép nhân hóa hoặc so sánh.
 Thông qua các dạng bài tập đó tôi đã củng cố cho HS về so sánh, nhân hóa. Giúp học sinh nhận ra cái hay của các câu thơ, bài thơ, câu văn, đoạn văn hay những tác phẩm văn xuôi. Qua đó học sinh học được cách nhân hóa, so sánh và  cách quan sát, biết liên tưởng sự vật này với sự vật khác,  biết vận dụng, chọn lọc những gì qua sát được để viết các câu văn có hình ảnh, làm cho đoạn văn hay hơn.
2.4. Hướng dẫn học sinh kĩ năng quan sát.
 Như chúng ta đã biết quan sát là sử dụng các giác quan để nhận biết sự vật. Ở một bài văn miêu tả, chủ yếu các em phải sử dụng ba giác quan cần thiết là thị giác (mắt nhìn), thính giác (tai nghe) và xúc giác (tay sờ). Mắt cho ta cảm giác về hình dáng (Cao hay thấp, mập hay gầy,...) , cho ta thấy hoạt động (Con gà khi đi cổ thường nghển cao, con vịt bước đi chậm chạp, lạch bạch,...), Tai cho ta cảm giác về âm thanh (Chú gà gáy Ò ó o... hay kéc kè ke e e...), Tay cho ta cảm giác về mềm hay cứng,... dạy cho học sinh quan sát chính là dạy cách sử dụng các giác quan để tìm ra các đặc điểm của sự vật và biết lựa chọn chi tiết đặc điểm riêng của con vật để quan sát. Các con vật mà mình chọn để miêu tả phải có những nét nổi trội. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh tìm ra các đặc điểm tiêu biểu của con vật mình định tả, để phân biết nó với các con vật khác giúp bài văn thêm sinh động,hấp dẫn và độc đáo.
Ví dụ: Quan sát những đặc điểm nổi bật của con gà trống nhà em nó có gì
khác so với con gà trống nhà hàng xóm.
 Ngoài ra khi dạy văn miêu tả giáo viên cần định hướng cho học sinh cách quan sát và quan sát có phương pháp:
- Lựa chọn trình tự quan sát:
+ Quan sát con vật từ xa đến gần.
+ Quan sát con vật từ cụ thể đến bao quát.
+ Quan sát thói quen sinh hoạt của con vật theo thời gian trong ngày.
+ Quan sát theo thời kỳ phát triển của con vật.
Ví dụ: Khi tả con mèo giáo viên có thể hỏi “Dùng tay sờ vào con mèo em có cảm giác như thế nào?”
 Hướng dẫn cách thu thập các nhận xét do quan sát mang lại.
 Khi học sinh trình bày kết quả quan sát, nên hướng các em trả lời bằng nhiều chi tiết cụ thể và sử dụng ngôn ngữ chính xác, gợi hình. Sau đó giúp các em biết lựa chọn, sắp xếp các chi tiết miêu tả quan sát được cho lôgíc.
 Trong thực tế giảng dạy, nghiên cứu, tôi thấy những câu văn miêu tả hay là những câu sử dụng từ gợi hình ảnh, gợi tả âm thanh một cách sáng tạo, gợi tả sát thực. Để viết được những câu văn đó học sinh phải quan sát đối tượng một cách tinh tế. Vì vậy tôi rất chú ý phương pháp quan sát, luôn rèn cho các em kĩ năng quan sát cần thiết, biết chọn các chi tiết tiêu biểu để đưa vào bài văn. Khi hướng dẫn quan sát, tôi luôn gợi cho các em vận dụng vốn hiểu biết, khả năng liên tưởng cảm xúc và vốn ngôn ngữ, giúp cho việc quan sát, cảm nhận của các em được tốt hơn. Tôi còn gợi ý cho lớp cùng nhận xét, bình và chọn những từ ngữ, ý văn hay, hình ảnh đẹp, phù hợp rồi ghi nhanh lên bảng làm cơ sở cho các em chọn lựa, vận dụng chính những từ ngữ, câu văn, ý văn được lớp đánh giá cao theo ý thích của riêng mình để thực hiện yêu cầu của bài tập.
 Vì vậy, để viết tốt bài văn miêu tả đòi hỏi người viết phải hiểu, biết về đối tượng miêu tả. Hay nói cách khác là phải biết nhận dạng đúng và đầy đủ đối tượng mình miêu tả. Để có được điều đó thì đòi hỏi người viết phải biết cách quan sát, biết chọn lọc các chi tiết quan sát được để vận dụng l